تفاسیر قرن نهمتفسیر در این قرن، وارد مرحله جدیدی شد، و اغلب تفسیرها در پی مسائل اجتماعی و عموما در مسائل علمی اجتماعی قرآن سیر می‌کنند. تفاسیر قرن نهم شانزده مورد می‌باشد، از آن جمله تفسیر ابن ترکه، فاضل مقداد، ابن متوج، ابوالمحاسن جرجانی و ... می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - الانصاف فی الرد علی صاحب الکشاف ۳ - مشارق الامان و لباب حقائق الایمان ۴ - تفسیر کبیر ابن متوج ۵ - کنزالعرفان فی فقه القرآن ۶ - مدار الافهام ۷ - تفسیر الم ۸ - تفسیر کبیر ابن متوج بحرانی ۹ - تجرید الکشاف مع زیادة نکت لطاف ۱۰ - حصر آیات الاحکام الشرعیة ۱۱ - الرسالة القرآنیة ۱۲ - آیات الاحکام ۱۳ - تفسیر طیفور ۱۴ - شفاء العلیل ۱۵ - معارج السئول ۱۶ - تفسیر گازر ۱۷ - برخی از تفاسیر اهل سنت ۱۸ - عناوین مرتبط ۱۹ - پانویس ۲۰ - منبع ۱ - تفسیر ابوالفضل دیلمیتفسیر ابوالفضل دیلمی اثر شیخ ابوالفضل (م ح ۸۰۰ ق) فرزند بهاءالدین یوسف دیلمی مرقانی، از علمای تفسیر. تفسیر مورد بحث در دو مجلد بزرگ قرار دارد و مفسر پس از ذکر چند آیه از قرآن کریم به تفسیر و تاویل آیات مذکور می‌پردازد و هنگام تفسیر آیه انما ولیکم اللّه تصریح به امامت و ولایت الهی حضرت علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) کرده و مساله انفاق انگشتری را در حال رکوع توسط امام (علیه‌السّلام) نقل می‌نماید و نیز حدیث تفسیر الصادقین در خصوص حضرت علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) و شیعیان او را. سپس حکم به ایمان ابوطالب داده است که وی با ایمان بر اسلام وفات یافت و همچنین از حضرت امام جعفر الصادق (علیه‌السّلام) روایات بسیاری نقل کرده است و هنگام ذکر نام حضرت علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) از وی بعنوان امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) اسم می‌برد. و نـیـز در اول سوره مریم به حدیث نحن معاشر الانبیاء لا نورث اشاره کرده و می‌گوید این تهمت و افترائی است جهت غصب فدک و مقصود از یرثنی و یرث من آل یعقوب ارث مال است نه ارث علم. سپس به ارث عایشه که پیراهن و نعلین حضرت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به ارث برد اشاره کرده است. و بعد خطبه حضرت زهراء (سلام‌الله‌علیها) را یاد کرده است. از مـنابع این تفسیر، تفسیر طبرسی و تفسیر زمخشری و تفسیر الامام الناصر للحق و درة الغواص حریری و کشف المشکلات است. نـسـخـه کهن این اثر در دو جلد و از کتب خطی کتابخانه سید جواد عاملی (م ۱۲۲۶ ق) صاحب کتاب مفتاح الکرامه در نجف اشرف است. مـصـنـف از بـرای تـفـسـیـر خود نامگذاری نکرده است و در پایان آن آمده انه تفسیر کتاب اللّه المتضمن بحقایقه و دقایقه تولی جمعه الفقیر المحتاج الی رحمة مولاه ابوالفضل بن شهر دویر بن یوسف. [۳]
حسینی اشکوری، سیداحمد، مؤلفات الزیدیة، ج۱، ص۳۰۷.
[۴]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة، ص۹۴.
[۵]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۱۲.
۲ - الانصاف فی الرد علی صاحب الکشافالانصاف فی الرد علی صاحب الکشاف اثـر سید بهاءالدین ابوالحسن علی علوی معروف به سید النسابه (زنده در ۸۰۰ ق)، از مفسران شیعه و تبارشناس معروف عصر خویش. بـهـاءالدین در تفسیر مورد بحث به اشکالات و ایرادات خود بر تفسیر کشاف زمخشری پرداخته و اشتباهات او را در تفسیر بعضی از آیات بیان می‌نماید. سید حسین عاملی کرکی قزوینی (م ۱۰۰۱ ق) در دفع المناواة از آن نقل می‌نماید. و نسخه‌ای از آن در کتابخانه شیخ الاسلام در قزوین موجود است. بهاءالدین سید النسابه را دو تفسیر دیگری نقل کرده‌اند که وجود ندارند به نام : ۱) بیان الجزاف فی تـبـیـان انـحراف صاحب الکشاف، در این تفسیر مفسر پس از ذکر آیه گفته‌های زمخشری را در کشاف رد کرده سپس خود آیه را تفسیر می‌نماید. شیخ آقابزرگ تهرانی این نسخه را در مجموعه‌ای ملاحظه کرده است. ۲) تـبیان انحراف صاحب الکشاف، این تفسیر غیر از دو تفسیر اوست ولی همچنان ایرادات خود را به صاحب کشاف بازگو می‌کند و آقابزرگ تهرانی آن را مستقل یاد کرده است. [۷]
بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، ج۱، ص۱۳۴.
[۱۱]
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۴، ص۳۴۷.
[۱۳]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الضیاء اللامع فی القرن التاسع، ص۹۵.
[۱۴]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فـی مـصـنـفـی علم الرجال، ص۲۸۵.
[۱۶]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۱۶.
[۱۸]
نوری، حسین، المستدرک، ص۴۳۵.
۳ - مشارق الامان و لباب حقائق الایمانمشارق الامان و لباب حقائق الایمان اثـر شیخ رضی الدین رجب (م ح ۸۱۵ ق) فرزند محمد حلی معروف به حافظ رجب برسی، از علمای شیعه. تـفـسـیـر مـورد بحث در ذکر و بیان و تفسیر بعضی از آیات قرآن کریم است که اکثر آنها در حق حضرت علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) نازل گردیده و به فضائل خاندان عصمت و طهارت اختصاص دارد و آمیخته با عرفان و مختصرتر از کتاب دیگر وی به نام مشارق الانوار می‌باشد. امروزه از این تفسیر چندین نسخه خطی در دست است. از جمله نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی (شماره ۱۱۰۱۱) در فهرست الفبائی کتابخانه رضوی تحت عنوان تفسیر عرفانی یاد شده است. برای شیخ رضی الدین حافظ برسی دو تفسیر دیگر نقل کرده‌اند: ۱) تفسیر سورة التوحید، به شیوه فلسفی و بر مذاق اهل عرفان تفسیر شده است. نسخه‌های متعددی در دسترس وجود دارد که نسخه مدرسه سپهسالار (شماره‌های ۱۷۸۸، ۱۷۹۰) از آن جمله است. ۲) الدر الثمین، در بیان و تفسیر پانصد آیه که در شان حضرت علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) و در فضائل ایشان نازل شده است. تالیفات زیاد حافظ برسی در مناقب و محامد حضرت علی (علیه‌السّلام) و خاندان عصمت (علیهم‌السّلام) و اشعار بلیغ و مـتـیـن و مـدح و رثـای وی در حق ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) موجب شده است که عده‌ای او را جزء غلاة دانسته‌اند. از تفسیر الدرالثمین نسخه (شماره ۱۵۳۱۷) در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است. [۲۳]
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۳، ص۳۳۷.
[۲۵]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الضیاء اللامع فی القرن التاسع، ص۵۸.
[۲۶]
عرفانیان، غلامعلی، فهرست کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ص۵۱۹.
[۲۸]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۱۶.
۴ - تفسیر کبیر ابن متوجتفسیر کبیر ابن متوج اثـر جمال الدین ابوناصر احمد (م ۸۲۰ ق) فرزند عبداللّه بن متوج بحرانی معروف به ابن متوج، از مفسران شیعه و مشاهیر علمای عصر خویش. شیخ آقابزرگ تهرانی در الذریعة می‌نویسد تفسیر مفسر را نبایستی با تفسیر شیخ فخرالدین احـمـد بـن عـبداللّه بن سعید بن متوج اشتباه کرد، علی رغم اینکه هر دو آنان در نام و اسم پدر و شهرت و نسبت به بحرین وجه اشتراک دارند و گاه این گونه شباهت‌ها از نظر مشایخ و شاگردان و تصانیف پیدا می‌شود. نـسـخه‌ای از این تفسیر در کربلا در کتابخانه سید نصراللّه حائری معروف به مدرس الطف موجود بود که امروزه نزد احفاد او در کربلا می‌باشد. شـیخ جمال الدین بن متوج دارای سه تفسیر دیگر می‌باشد: ۱) تفسیر صغیر ابن متوج، در یک جلد بـه زبان عربی است که با استفاده از روایات و اخبار ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) و احادیث خاندان عصمت و طهارت (علیهم‌السّلام) آیات قرآنی را تفسیر کرده است. ۲) الـنـاسـخ و الـمنسوخ، که ابتدا با تفسیر صغیر جمع بوده ولی بعدا آیات ناسخ و منسوخ را جدا کرده و آن را در یک جلد به زبان عربی و به شیوه روائی تدوین نموده است. و این تفسیر غیر از تفسیر ناسخ و منسوخ فخرالدین احمد بن عبداللّه ابن متوج می‌باشد. در الذریعه نسخه‌های متعددی از آن معرفی شده است. ۳) آیات الاحکام، که نام دیگر آن منهاج الهدایة فی تفسیر آیات الاحکام الخمسمائة می‌باشد. در این تفسیر که محققانه تالیف گردیده تبحر و فضل مؤلف آشکار شده است. مفسر ۵۰۰ آیه از آیات تشریعی را بیان کرده و حکم فقهی آنها را ذکر نموده است. نسخه‌های متعددی از این تفسیر موجود می‌باشد. [۳۰]
بلادی بحرانی، علی، انوار البدرین، ص۷۰.
[۳۵]
مامقانی، عبدالله، تـنـقیح المقال، ج۱، ص۶۵.
[۳۶]
مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۸، ص۱۹۴.
[۳۷]
بحرانی، سلیمان، فهرست آل بابویه و علماء البحرین، ص۹۱.
[۳۸]
بحرانی، یوسف، لـؤلـؤة البحرین، ۱۷۷.
[۳۹]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، ص۴.
[۴۰]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۰۹.
۵ - کنزالعرفان فی فقه القرآنکنزالعرفان فی فقه القرآن اثر شیخ ابوعبداللّه شرف الدین مقداد (م ۸۲۶ ق) فرزند جلال الدین عبداللّه اسدی سیوری معروف به فاضل مقداد، از شیوخ فقهای امامیه. وی از شـاگـردان شهید اول شیخ محمد بن مکی عاملی (۷۳۴ - ۷۸۶ ق) است و از او روایت می‌کند. تـفـسـیـر کنز العرفان در یک جلد به زبان عربی و شیوه استدلالی است و مؤلف با بهره گیری از روایـات و احادیث ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) آیات احکام قرآن را گرد آورده سپس به ترتیب کتابهای فقهی، آیات فقهی را مبسوط شرح می‌کند و حکم آیه را بیان می‌نماید. نـظـم و شـیـوه تـدویـن و تبویب این تفسیر روشی ابداعی از سوی او بوده است که در میان همه تفسیرهای فقه قرآن کریم اعم از تفسیرهای اهل تشیع و اهل تسنن بی سابقه و بی نظیر است. و نیز بسیاری از مؤلفان پس از وی از وی تقلید و پیروی کرده‌اند. همچنین این تفسیر از شهرت خاصی نزد فریقین عامه و خاصه برخوردار است. مـفـسـر هنگام بیان حکم فقهی آیه به مذاهب اربعه سنی متعرض می‌گردد و موضوع اختلاف را ذکـر نموده سپس از طریق عقل و روایات و اخبار و همچنین شان نزول آیه، احکام سایر مذاهب را رد کرده و رای شیعه امامیه را در مسئله مورد خلاف بیان می‌کند. این تفسیر از مشهورترین کتب تفسیر آیات الاحکام و از منابع فقهای امامیه می‌باشد. از این تفسیر بیست نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوی و هشت نسخه در کتابخانه مرعشی قم که کهن‌ترین آن مورخه رمضان ۹۷۹ ق موجود است. نـخـسـتین بار در سال ۱۳۱۳ ق چاپ سنگی گردیده و در سال ۱۳۴۳ ش در دو مجلد به تحقیق محمدباقر بهبودی در تهران تجدید طبع گردید و مکررا افست شده است. [۴۱]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۲۸۲.
[۴۴]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الضیاء اللامع فی القرن التاسع، ص۱۳۸.
[۴۵]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کـتب خطی کتابخانه آستان قدس، ص۴۷۳.
[۴۶]
حسینی اشکوری، سیداحمد، فهرست کتابخانه مرعشی قم، ج۱، ص۱۰۵.
[۴۷]
دانش پژوه، محدتقي، منزوي، علينقي، فهرست کتابخانه مـدرسـه سـپـهسالار، ج۱، ص۸۶.
[۴۹]
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۷، ص۱۷۱.
[۵۰]
مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۶، ص۲۷۲.
۶ - مدار الافهاممدار الافهام مفسر خواجه صائن الدین علی (م ۸۳۰ ق) فرزند محمد ترکه اصفهانی معروف به ترکه، از عرفاء و حکماء متالهین مفسر محقق (ترکه، خواجه صائن الدین علی). تفسیر مورد بحث در بیان و شرح و تفسیر آیه (ثمانیة ازواج من الضان اثنین) می‌باشد که بر مذاق اهل عرفان و صوفیه نگاشته شده است. نسخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه بایزید ولی الدین موجود است. تفسیر دیگری به نام تفسیر شق القمر به خواجه صائن الدین ترکه نسبت داده‌اند که به شیوه کلامی و عـرفـانـی نـوشته شده است و نسخه‌ای از آن در کتابخانه آستان قدس رضوی (شماره ۸۱۸۵) موجود می‌باشد. [۵۳]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الضیاء اللامع فی القرن التاسع، ص۸۹.
[۵۴]
پورسبحانی، هاشم، فهرست کتابخانه بایزید، ولی الدین، ج۱۶، ص ۱۸۲۵.
[۵۵]
فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۵۹.
[۵۶]
شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۴۱.
[۵۷]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیه، ص۲۶۸.
۷ - تفسیر المتفسیر الم اثر شیخ ابوالحسن زین العابدین علی (۷۷۶ - ۸۳۵ ق) فرزند احمد معروف به مخدومعلی کوکبی هندی، از متکلمان و مفسران عارف شیعی. مـفسر از خاندان نوائب می‌باشد که طبری می‌گوید این طائفه از سادات قریش هستند و خوفا از ترس آزار حجاج بن یوسف ثقفی به سواحل هندوستان هجرت نمودند و این گفتار، تشیع این خـانـدان را مـی رسـاند و همچنین بعضی از آثار وی مخصوصا تفسیرهای او تشیع وی را منعکس نموده است. مـفسر بر مذاق عرفاء و متصوفه به تفسیر الم و آیه اول سوره بقره ذلک الکتاب لاریب فیه پرداخته است نسخه‌های متعدد از این تفسیر در دست است. مفسر تفسیر دیگری به نام الرحمن و تیسیر المنان ببعض ما یشیر الی اعجاز القرآن دارد. شیخ آقابزرگ تهرانی در الذریعة می‌نویسد: تمام تفاصیل وجوه اعراب فواتح سوره‌ها و حروف مقطعات که بسیار محققانه و فاضلانه است در تفسیر بیان السعادة گنابادی نقل شده است. [۵۹]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۴، ص۲۵۷.
[۶۱]
ازادبلکرامی، غلامعلی، سجة المرجان فی آثار هندوستان، ۳۹.
[۶۴]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۱۶.
[۶۷]
ورام، مسعود بن عیسی، نزهة الخواطر، ج۳، ص۱۰۵.
۸ - تفسیر کبیر ابن متوج بحرانیتفسیر کبیر ابن متوج بحرانی اثر فخرالدین احمد (م ق ۸۳۶ ق) فرزند عبداللّه متوج بحرانی، از مفسران شیعه. تفسیر مورد بحث در یک جلد بزرگ به زبان عربی و شیوه روائی است که طی تفسیرهای شیعی از آن نقل گردیده است. مـفـسـر پـس از ذکـر آیات قرآن مجید با درج روایات و احادیث از ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) به تفسیر آیات می‌پردازد. مفسر رساله خود ناسخ و منسوخ را از این تفسیر استخراج نموده است. فـخـرالـدیـن احـمـد ابـن مـتـوج سـه تفسیر دیگر نگاشته است : که از نظر نام آنها با تفسیرهای جـمـال الدین ابن متوج مشابهت کامل دارند: ۱) تفسیر صغیر ابن متوج، این تفسیر در یک جلد به زبان عربی و شیوه روائی است که مفسر پس از ذکر آیات سلسله احادیث و روایات از طریق ائمه معصومین را ذکر می‌کند و این تفسیر تلخیصی است از تفسیر کبیر خود فخرالدین ابن متوج. ۲) الـنـاسـخ و الـمـنـسوخ ابن متوج آیات ناسخ و منسوخ را از تفسیر کبیر خود استخراج کرده و مجموعا ۲۳۶ آیه از ۶۴ سوره قرآن را مورد بحث قرار داده است. ایـن تـفـسـیر از طرف سید عبدالجلیل حسینی قاری مورد شرح قرار گرفته و آقای دکتر محمد جعفر اسلامی آن شرح را به فارسی ترجمه کرده و حواشی و تعلیقاتی نیز بر آن افزوده است. ۳) الـنهایة فی تفسیر الخمسمائة آیه، در یک جلد به زبان عربی و شیوه روائی در بیان پانصد آیه از آیات قرآن و تشریح احکام فقهی آن آیات. نسخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه آقا حسین خوانساری موجود است. جـالـب تـوجـه است که نام مؤلف و نام پدر و اسامی هر سه کتابهای او با مشخصات و نام کتابهای جدش مشابه است. [۷۱]
مامقانی، عبدالله، تـنـقیح المقال، ج۱، ص۶۵.
[۷۳]
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۱، ص۶۸.
[۷۵]
بحرانی، سلیمان، فهرست آل بابویه و علماء البحرین، ص۹۱.
[۷۶]
بحرانی، یوسف، لؤلؤة البحرین، ص۱۷۷.
[۷۷]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الضیاء اللامع فی القرن التاسع، ص۵.
[۷۸]
نوری، حسین، خاتمة مستدرک، ج۳، ص۴۳۵.
[۷۹]
ابن متوج، احمد بن عبدالله، مقدمه شرح کتاب الناسخ و المنسوخ، ص۱۴.
۹ - تجرید الکشاف مع زیادة نکت لطافتجرید الکشاف مع زیادة نکت لطاف اثـر سیدعلی (۷۶۹ - ۸۳۷ ق) فرزند سیدمحمد بن ابی القاسم حسنی صنعانی یمانی، ازمشاهیر مفسران زیدیه. وی از سلالة امام الهادی یحیی بن الحسین است و شاگردان بسیار در حوزه وی تربیت یافتند. از جمله سید محمد بن ابراهیم معروف به ابن الوزیر. مـفـسـر چـندین اثر در علوم مختلف قرآن کریم از خود باقی گذاشته است از جمله تفسیر مورد بحث در دو مجلد بزرگ که در ۷۹۵ ق از تالیف آن در صنعاء فراغت یافت. جـلد اول مورخه ۸۹۴ ق به شماره ۴۵ و جلد دوم مورخه ۸۷۶ ق در کتابخانه الجامع الکبیر صنعا محفوظ است. [۸۰]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۵، ص۸.
[۸۳]
حسینی اشکوری، سیداحمد، مؤلفات الزیدیه، ج۱، ص۲۵۰.
۱۰ - حصر آیات الاحکام الشرعیةحصر آیات الاحکام الشرعیة اثر ابوعبداللّه محمد بن ابراهیم (هجره ۷۷۵ - صفا ۸۴۰ ق) فرزند علی بن مرتضی حسنی قاسمی آل الوزیر، از اعیان علماء زیدیه. شوکانی نـسـب وی را تا حضرت علی ابیطالب (علیه‌السّلام) ضبط کرده و در کتاب خود البدر الطالع به تفصیل شرح حال وی را نگاشته است. تـفـسـیر مورد بحث در شرح و بیان دویست و سی و شش آیه از آیات احکام قرآن کریم است که از احادیث در استدلال خود هنگام بیان حکم آیه بهره گرفته است. نسخه‌ای از آن به شماره ۶۹۸ در کتابخانه الجامع الکبیر صنعاء محفوظ است. ابـوعـبـداللّه حسن قاسمی آل الوزیر چهار تفسیر دیگر نگاشته است : ۱) الایات الدالة علی اللّه و علی صـدق انـبـیـائه، در این تفسیر آیاتی از قرآن که دلالت بر ذات باری تعالی و صدق انبیاء و رسولان دارد مـورد شـرح و تـفـسـیـر قرار گرفته است و نسخه‌ای از آن مورخ ۹۵۷ ق به شماره ۶۹۸ در کتابخانه الجامع الکبیر صنعا وجود دارد. ۲) الـایـات الـدالـة عـلی اللّه و علی صدق اولیائه، آیات داله بر خداوند بزرگ و بیان مقام رهبری و امامت در این تفسیر مورد بحث واقع شده است. ۳) الایات البینات، در این تفسیر آیه یضل من یشاء و یهدی من یشاء شرح و بیان شده و نسخه‌ای از آن مورخ ۹۵۷ ق به شماره ۶۹۸ در الجامع الکبیر صنعاء موجود است. ۴) قواعد التفسیر، که نام دیگر آن را خیرالدین زرکلی القواعد یاد کرده است. ۵) ترجیح اسالیب القرآن علی اسالیب الیونان، که در آن ارجحیت آیات احکام قرآن و معرفت باری تـعـالی و رد بر احکام و فلسفه یونان و فضل قرآن و فضیلت پیروان آن با استناد به اقوال و احادیث گذشتگان زیدیه مورد شرح و بسط قرار گرفته است. شوکانی در البدر الطالع می‌نویسد: کتابی است در کمال سودمندی و خوبی با اسلوبی ابتکاری که کمتر سابقه دارد. کلیه کتابهای فوق با مشرب زیدی مؤلف نوشته شده است. [۸۶]
صنعانی، محمدبن ابراهیم، توضیح الافکار، ج۱، ص۶۶.
[۸۸]
المکتبة الازهریة، ج۱، ص۴۷۳.
[۸۹]
حسینی اشکوری، سیداحمد، مولفات الزیدیة، ج۱، ص۴۲۷.
[۹۰]
المکتبة التیموریة، ج۳، ص۳۱۴.
۱۱ - الرسالة القرآنیةالرسالة القرآنیة اثر امام احمد (۷۷۵ - ۸۴۰ ق) فرزند یحیی حسنی ملقب به المهدی لدین اللّه، از سلاطین و ائمه زیدیه یمن. ایـن تـفـسیر به عربی و در یک جلد در تفسیر و تاویل آیات قرآن و علوم قرآنی که مفسر با مشرب زیدی خویش و به شیوه کلامی آن را بنام امام الناصر لدین اللّه صلاح بن علی حسنی نگاشته است. نسخه‌ای از این تفسیر به شماره ۸۱ م در کتابخانه الجامع الکبیر صنعاء موجود است. امام المهدی دارای کتاب‌ها و اثرات دیگری است که تفسیرهای آن بدین قرارند: ۱) الانتقاد فی الایات المعتبرة فی الاجتهاد، این تفسیر در یک جلد مشتمل بر شرح و بحث پانصد آیه از آیات قرآن که به ترتیب سوره‌ها و نظم آیه‌ها فقه و احکام آیات را تفسیر کرده است. ۲) المستجاد فی شرح کتاب الانتقاد، که شرحی است به تفسیر فوق. ۳) تـفـسیر الاعتماد لایات المعتبرة فی الاجتهاد، که آیات فقهی اساسی اجتهاد مورد شرح و بسط قرار گرفته است. [۹۱]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۱، ص۲۶۹.
[۹۲]
بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، ج۱، ص۱۳۱.
[۹۴]
القمی، محمدبن حسن، الدر الفرید، ص۲۴۷.
[۹۵]
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۲۲.
[۹۶]
کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۲، ص۲۰۶.
[۹۷]
حسینی اشکوری، سیداحمد، مؤلفات الزیدیة، ج۲، ص۳۷.
۱۲ - آیات الاحکامآیات الاحکام اثـر شـیخ ناصرالدین یا ناصر (زنده در ۸۵۰ ق) فرزند شیخ جمال الدین احمد بن متوج بحرانی، از فقها و علمای امامیه (ابن متوج، شیخ ناصر بن جمال الدین احمد). این تفسیر در شرح و بیان آیات احکام قرآن کریم است که آن را بر مبنای کتب فقهی تنظیم نموده از طـهارات تا دیات و نیز مفسر دارای خط زیبائی است و نسخه‌ای از این کتاب را سید حسن صدر کاظمی در کتابخانه نجف اشرف مشاهده نموده است. [۱۰۱]
مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۸، ص۱۹۵.
[۱۰۳]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الضیاء اللامع فی القرن التاسع، ص۱۴۲.
۱۳ - تفسیر طیفورتفسیر طیفور اثـر شیخ عفیف الدین طیفور (زنده در ۸۷۶ ق) فرزند سراج الدین جنید حافظ واعظ، از مفسران شیعه و علماء امامیه. این تفسیر در یک جلد به زبان عربی و شیوه کلامی و روائی است و به احادیث مروی از ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) اقتصار کرده است. و اکـثـر از تفسیر فرات کوفی بهره‌مند شده است و در پایان تفسیر، احادیث زیادی در مناقب امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) یاد می‌کند. شیخ آقابزرگ تهرانی نسخه مورخه ۹۰۹ ق را در کتابخانه شیخ محمد سلطان المتکلمین در تهران مشاهده نموده است. [۱۰۵]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الضیاء اللامع فی القرن التاسع، ص۷۲.
[۱۰۶]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۱۶.
[۱۰۷]
مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۱۵۱.
۱۴ - شفاء العلیلشفاء العلیل فی شرح الخمسمائة آیة من التنزیل اثر شیخ عبداللّه (۸۲۵ - ۸۷۷) فرزند محمد بن ابی القاسم عبسی عکی معروف به نجری، از فقهاء و مفسران زیدیه. ایـن تفسیر عربی در یک جلد بزرگ شامل تفسیر پانصد آیه از احکام قرآن کریم که مفسر با مشرب زیدی خود به شرح و تفسیر و بیان فقه مسائل آیات احکام پرداخته است عمررضا کحاله در معجم المؤلفین تفسیر شرح آیات احکام را جدا از تفسیر فوق دانسته و سیداحمد اشکوری حسینی در مؤلفات الزیدیة هر سه نام تفسیرهای یاد شده را متحد عنوان کرده است و این تفسیر در گذشته چاپ گردیده است. و نیز دو نسخه یکی از آن به شماره ۱۷۷ و ۲۰۰ در کتابخانه الجامع الکبیر صنعاء موجود است. [۱۱۱]
بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، ج۲، ص۷۲۲.
[۱۱۳]
حسینی اشکوری، سیداحمد، مؤلفات الزیدیه، ج۲، ص۲۱۰.
۱۵ - معارج السئولمعارج السئول اثر شیخ کمال الدین و یا تاج الدین حسن (زنده در ۸۹۱ ق) فرزند شمس الدین استرآبادی نجفی، از مفسران شیعه. وی از شاگردان فاضل مقداد سیوری (م ۸۲۶ ق) صاحب کنز العرفان است. تفسیری وی معروف به تفسیر اللباب و تفسیر معارج السئول می‌باشد که هر دو یکی هستند مؤلف بـحث خویش را اختصاص به آیات احکام قرآن کریم داده است و به تفسیر پانصد آیه از آیات تشریع بر وفق کتب فقهی از طهارات تا دیات در دو مجلد می‌پردازد. میرزا حسین نوری می‌گوید: بهترین کتابی است در بیان و تفسیر آیات احکام قرآن که تالیف گردیده و صاحب ریاض می‌گوید: کتابی است جامع و کثیر الفوائد. تالیف آن پس از کتاب کنزالعرفان استادش فاضل مقداد می‌باشد که اضافات زیاد و فوائد نفیس بر آن افزوده است. و نیز این تفسیر را از تفسیر دیگر خویش به نام عیون التفاسیر استخراج کرده است و بر آن اضافاتی دارد. این کتاب نظیر آیات الاحکام شیخ جزایری و زبدة البیان مقدس اردبیلی است. در تفسیر آیات از اخبار نیز استفاده می‌نماید. ایـن کـتاب شامل یک مقدمه در بیان فوائد مقدماتی اصولی و منطقی و ابواب احکام فقه که از هر باب به کتاب تعبیر می‌نماید و دارای خاتمه می‌باشد. امروزه نسخه‌های متعدد از این تفسیر در دست می‌باشد. از جمله چهار نسخه در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (شماره ۱۴۱۷) محفوظ است. تفسیر دیگری به نام عیون التفاسیر از شیخ استرآبادی نجف ملاحظه می‌گردد که در چهار جلد با روایـاتـی از فـضـائل قـرآن و مـبـاحـثی از صرف و نحو و لغت و معانی و قراءآت تالیف گردیده و نـسـخـه هـای آن در مدرسه سپهسالار (شماره ۲۰۰۶) و در مدرسه هندی و شیخ محمد صالح برغانی موجود است. [۱۱۷]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الضیاء اللامع فی القرن التاسع، ص۴۱.
[۱۱۸]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کـتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ۵۳۰.
[۱۱۹]
حاجی نوری، حسین، خاتمة مستدرک، ج۳، ص۴۰۵.
[۱۲۰]
امینی نجفی، محمدهادی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف، ص۳۰.
۱۶ - تفسیر گازرتفسیر گازر (تـفسیر جلاء الاذهان و جلاء الاحزان)، اثر شیخ ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی، از مفسران شیعه در اواخر قرن نهم و مطلع قرن دهم هجری معروف به سید گازر. ایـن تـفـسـیر را به اختلاف نقل نموده‌اند صاحب فهرست کتب خطی آستان قدس رضوی چنین می‌نویسد: ابوالمحاسن جرجانی شیعی و امامی مذهب بوده و مخصوصا بنا گذاشته که تفسیر را موافق اخبار اهل بیت عصمت و طهارت بنویسد چنانکه گوید: از بخشنده دل و جان و بخشاینده انـس و جان مدد خواستم به توفیق و یاری وی این کتاب در تفسیر قرآن نهادم و در او جمع کردم از تاویل آیات و تفسیر مشکلات آنچه بزرگان دین و پیشوایان اهل یقین بر محک عقل زده‌اند و از قعر بحر و الراسخون فی العلم یافته‌اند و از سبب نزول آیات آنچه معتمدان روایت کرده‌اند و سیاق آیـات و ظـاهـر آن را بر آن دلیلات اختیار کرده و به هر آیتی و علامتی اخبار و احادیث و مناقب و فضایل اهل بیت (علیهم‌السّلام) آنچه لایق آن بوده باشد نوشتم تا چشم بینندگان را نور بوده و دل محبان اهل بیت را سرور و الحمد للّه العالمین. مـفسر در بیان و تفسیر آیات قرآن کریم با عبارات روان و ذکر مطالب تاریخی، بعضی از قراءآت را نیز یادآور می‌گردد و گاه گاهی به اشعار فارسی و عربی استشهاد نموده است. ابن یوسف شیرازی در فهرست کتابخانه مدرسه سپهسالار سید گازر را غیر از ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی دانسته و تفسیر گازر را نیز غیر از جلاء الاذهان معرفی کرده است و در وحدت مؤلف و تفسیر شک کرده است ولی محدث ارموی در مقدمه تفسیر گازر به اشکالات ایشان پاسخ گفته و آنها را رد کرده است. هـمـچنین منزوی این تفسیر را (لطائف التفسیر) سیف الدین فخرالاسلام ابونصر احمد بن حسن بن احمد درواجگی می‌داند ولی اردلان در فهرست آستان قدس آن را با تفسیر درواجگی به شمار ۱۲۲۸ مقابله کرده و هیچ گونه شباهتی در این دو تفسیر مشاهده نکرده است و با تفسیر گازر یا جـلاءالاذهـان چاپ و تحقیق محدث نیز مطابقه کرده است و به این نتیجه رسیده که با آن متحد است. این تفسیر پس از مقدمه مؤلف دارای هفت فصل می‌باشد. امـروزه نسخه‌های آن در بعضی از کتابخانه‌های عمومی‌و خصوصی از جمله در کتابخانه مرکزی آسـتـان قـدس رضـوی و کـتـابخانه سپهسالار موجود است و نیز در ۱۳۳۷ ش به همت شادروان جلال الدین محدث ارموی در ده مجلد به چاپ رسیده است. [۱۲۳]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، احیاءالداثر من القرن العاشر، ص۶۱.
[۱۲۷]
اردلان، سیدعلی، فهرست کتب خـطی کـتـابـخـانـه مـرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۴۴۷.
[۱۲۸]
اردلان، سیدعلی، فهرست کتب خـطی کـتـابـخـانـه مـرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۴۵۹.
[۱۲۹]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة، ص۱۲۴.
[۱۳۰]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۲۲.
۱۷ - برخی از تفاسیر اهل سنتاز تفسیرهای اهل سنت در این قرن می‌توان به نمونه‌های ذیل اشاره کرد: ۱. تبصیر الرحمان و تیسیر المنان اثر علی بن احمد بن ابراهیم مهایمی مشهور به مخدوم علی مهایمی (م ۸۳۵ ق)؛ ۲. نظم الدرر فی تناسب الآی و السور نوشته برهان‌الدین ابراهیم بن عمر بقاعی (م ۸۸۵ ق)؛ ۳. الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن (تفسیر ثعالبی)، تالیف عبدالرحمان بن محمد بن مخلوف ثعالبی (م ۸۷۵ ق). [۱۳۱]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۱۵.
[۱۳۲]
صدرحاج سیدجوادی، احمد، ۱۲۹۶ -، دائرة المعارف تشیع، ج۴، ص(۵۲۱-۵۲۶).
[۱۳۳]
عقیقی بخشایشی، عبد الرحیم، ۱۳۲۲ -۱۳۹۱، طبقات مفسران شیعه، ج۲، ص(۲۹۲-۳۳۹).
۱۸ - عناوین مرتبطمفسران قرن نهم. ۱۹ - پانویس
۲۰ - منبعفرهنگنامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن نهم قمری». سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۵/۵. |